Dönüşlü fiiller!
İtalyanca’da fiillerin mastar halinde -are, -ere veya -ire ile bittiğini söylemiştim. Dönüşlü fiiller ise bu fiillerden türeyip -arsi, -ersi veya -irsi ile biten fiillerdir (si burada kendi, kendini veya kendine anlamına gelir).
Bu fiiller, kişinin veya kişilerin kendine dönük yaptıkları eylemleri (yıkanmak, giyinmek, taranmak, uyanmak, kalkmak) ya da birden fazla kişinin karşılıklı olarak gerçekleştirdiği eylemleri (buluşmak, karşılaşmak, selamlaşmak, görüşmek, haberleşmek) anlatmak için kullanılır.
Dönüşü fiiller, geçişli (nesne alabilen) bir fiil mastarından elde edilmiştir. Lavare fiili ‘yıkamak’ anlamına gelirken, lavarsi dönüşlü fiili ‘yıkanmak’ anlamına gelir. Karşılıklı olarak yapılan bir eylemi anlatan ikinci gruptan bir örnek vermek gerekirse, ‘selamlamak’ anlamına gelen salutare fiilinden gelen salutarsi dönüşlü fiili ise ‘selamlaşmak’ anlamına gelir.
Pronomi riflessivi (dönüşlü zamirler), tekil ve çoğul şahıslar için sırasıyla mi, ti, si, ci vi, si olarak kullanılır.
Tüm dönüşlü fiiller geçmiş zamanda essere yardımcı fiili ile çekilir ve bu nedenle fiilin geçmiş zaman hali cinsiyete göre değişir.
Şimdi bu iki gruba ayrı ayrı bakalım:
- Yukarıda bahsettiğim ilk gruptaki fiiller, bir veya birden fazla kişinin kendine dönük olarak gerçekleştirdiği bir eylemi anlatır ve tüm şahıslar için çekilir.
Verbi: lavare (yıkamak), pettinare (taramak), alzare (kaldırmak), svegliare (uyandırmak), vestire (giydirmek), spogliare (soymak), trovare (bulmak),
muovere (hareket ettirmek, yerini değiştirmek), avvicinare (yaklaştırmak), preparare (hazırlamak), chiamare (çağırmak)
Verbi riflessivi: lavarsi (yıkanmak), pettinarsi (taranmak), alzarsi (kalkmak), svegliarsi (uyanmak), vestirsi (giyinmek), spogliarsi (soyunmak),
trovarsi (bulunmak), muoversi (hareket etmek, yer değiştirmek), avvicinarsi (yaklaşmak), prepararsi (hazırlanmak), chiamarsi (adı olmak)
Örnek olarak alzarsi (kalkmak) fiilini önce geniş, sonra da geçmiş zamanda çekelim:
mi alzo-ti alzi-si alza-ci alziamo-vi alzate-si alzano
mi sono alzato/a-ti sei alzato/a-si è alzato/a-ci siamo alzati/e-vi siete alzati/e-si sono alzati/e
Normalmente mi alzo molto presto ma stamattina mi sono alzato/a alle dieci.
(Normalde çok erken kalkarım ama bu sabah onda kalktım)
Si è alzato/a dalla sedia ed è salito/a sul palco.
(Sandalyeden kalktı ve sahneye çıktı)
Giorgio Gaber’in Lo Shampoo şarkısındaki non si muove una foglia (bir yaprak bile kıpırdamıyor) ifadesi, muoversi dönüşlü fiilinin geniş zaman çekimini içeriyor.
Dönüşlü bir fiil, daha önce gördüğümüz si mangia (yenir), si dice (denir, söylenir), si scrive (yazılır) örneklerindeki si passivante ile kullanılarak edilgen bir cümle kurulacaksa, iki kez si yerine ci si kullanılır:
Ci si alza tardi quando non c’é scuola (okul yokken geç kalkılır).
Adımızı söylerken Mi chiamo dememizin nedeni, chiamarsi dönüşlü fiilini kullanıyor olmamızdır.
Lavarsi dönüşlü fiili ‘yıkanmak’ anlamına geldiği gibi, lavarsi le mani ‘ellerini yıkamak’ veya lavarsi i capelli ‘saçlarını yıkamak’ anlamına gelir.
Mi lavo le mani molto spesso (Ellerimi çok sık yıkarım)
Si lava i capelli ogni giorno (Saçlarını her gün yıkar)
İtalyanca’da ellerini, yüzünü, saçlarını yıkamak veya saçlarını yaptırmak, kestirmek gibi ifadelerde iyelik sıfatları (le mie mani, la mia faccia, i miei capelli) kullanılmaz.
mi, ti, si, ci vi, si zamirleri mastar halinde kalan bir fiil ile birleşebilir, dolayısıyla dovere (zorunda olmak), volere (istemek), potere (yapabilmek) yardımcı fiilleri kullanırken iki şekilde ifade etmek mümkündür:
Domani mi devo svegliare alle cinque (Yarın beşte uyanmam gerek)
Bu cümleyi Domani devo svegliarmi alle cinque olarak da kurabiliriz.
Aynı şey gerundio halinde kullanılan fiiller için de geçerlidir:
Mi sto lavando le mani (Ellerimi yıkıyorum).
Bu cümle de Sto lavandomi le mani şeklinde kurulabilir.
- İkinci gruptaki fiiller ise birden fazla kişinin karşılıklı gerçekleştirdiği bir eylemi anlatır ve bu nedenle yalnızca üç çoğul şahıs için çekilir.
Verbi: vedere (görmek), incontrare (bulmak, rastlamak), sentire (duymak), salutare (selamlamak), abbracciare (kucaklamak), baciare (öpmek), trovare (bulmak)
Verbi riflessivi: vedersi (görüşmek), incontrarsi (buluşmak, rastlaşmak), sentirsi (haberleşmek), salutarsi (selamlaşmak), abbracciarsi (kucaklaşmak), baciarsi (öpüşmek), trovarsi (buluşmak)
Örnek olarak vedersi (görüşmek) dönüşlü fiilinin geniş ve geçmiş zamanda nasıl çekildiğine bakalım:
ci vediamo-vi vedete-si vedono
ci siamo visti/e-vi siete visti/e-si sono visti/e
Normalmente ci vediamo ogni settimana ma questa settimana non ci siamo visti/e. (Normalde her hafta görüşürüz ama bu hafta görüşmedik)
Eğer ‘görüşmedik’ yerine ‘görüşemedik’ demek istersek potere fiilini kullanarak Non ci siamo potuti/e vedere demeliyiz çünkü essere ile çekilen fiiller kullanıldığında verbi ausiliari (volere, potere, dovere) essere ile çekilir ve dönüşlü fiiller de söylediğim gibi her zaman essere ile çekilir.
Non ci siamo potuti/e vedere (görüşemedik) seçeneği Non siamo potuti/e vederci olarak da söylenebilir.
Ci vediamo domani (Yarın görüşürüz veya Yarın görüşelim)
Ci vediamo domani? (Yarın görüşüyor muyuz veya Yarın görüşelim mi)
Ci sentiamo allora (Haberleşiriz o zaman)
Arrivederci ifadesi de vedersi dönüşlü fiilinden geliyor ve anlamı tam olarak yeniden görüşmek üzere.
Vorrei vedersi più spesso
(Daha sık görüşmek isterim)
Devono trovarsi per discutere le cose
(Meseleleri tartışmak için buluşmaları gerek)
Her iki grupta da olan trovarsi dönüşlü fiili bulunmak veya buluşmak anlamına gelir.
Dove si trova la piazza più grande della città?
(Şehrin en büyük meydanı nerede)
Dove si trovano le piazze più grandi della città?
(Şehrin en büyük meydanları nerede)
Ogni volta che vado in Italia, Laura ed io ci troviamo a Roma
(İtalya’ya her gittiğimde Laura ile Roma’da buluşuruz)
Dopo il concerto ci troviamo in Piazza Duomo
(Konserden sonra Duomo Meydanı’nda buluşuyoruz/buluşalım)
Sizindamus
Not: Bu konu anlatımını kitabımdan alıp eklemeler, değiştirmeler yaptım. Sürekli lavare (yıkamak) fiilini örnek verip el yıkamaktan bahsetmişim, başımıza gelecekleri bilirmiş gibi!
